In de Indonesische VOC archieven liggen duizenden vermeldingen opgesloten over de scheepvaart in de 17e en 18e eeuw. Het schetst een beeld van een deel van het wereldwijde maritieme netwerk van handelsposten, en kan bestudeerd worden aan de hand van grote hoeveelheden beschikbare data uit historische manuscripten.
De dagregisters van het kasteel van Batavia zijn onderdeel van de VOC archieven bij het Nationaal Archief van Indonesië (ANRI) in Jakarta, Indonesië. Deze dagregisters zijn een aantal jaar geleden gescand en online beschikbaar gemaakt door The Corts Foundation en ANRI. De 117.390 marginalia van deze handschriften zijn door de senior archivaris van ANRI Dr. Mona Lohanda uiteindelijk samengebracht in een digitaal document, dat de basis is geweest voor een online database die nadere toegang verschaft tot de scans.
De marginalia zijn korte zinnen, in de kantlijn (marge), die de tekst ernaast samenvatten. Sommige van deze marginalia bevatten namen van personen, plaatsen of schepen. Deze vormen hiermee aparte indexen en dus toegangen op de tienduizenden marginalia (zie de website sejarah-nusantara>>).
Het zijn niet alleen de grote spiegelretourschepen die tussen Batavia en het vaderland voeren met grote ladingen specerijen, porcelein, textiel en andere zaken die vermeld worden in de marginalia. Het betreft ook vele duizenden vermeldingen van andere schepen die voeren tussen Batavia en plaatsen elders in Azië, Arabië, India en vele andere landen. Ruim 7500 schepen van allerlei aard en grootte en nationaliteit.
Het filteren van alle marginalia op de scheepsnamen resulteert in een nieuw databestand met maar liefst 37.434 vermeldingen. Daarin worden niet alleen de vele scheepsbewegingen duidelijk, maar ook diverse ladinglijsten, correspondentie, verkopen en diverse scheepsrampen. Het nieuwe databestand is vrij te downloaden en beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek (Excel download hier>>).
Voor het eerst is deze selectie van de 'scheeps'marginalia per vermelding handmatig aangevuld met een indicatie of het een aankomst of vertrek van een schip betreft vanuit Batavia. Deze indicatie is afgeleid op basis van verschillende kernwoorden die in de marginalia typerend kunnen worden geacht voor scheepsbewegingen. Woorden als 'naer', 'uyt', 'alhier', 'rheede', en vele andere woorden. Hoewel er bij 82% van de marginalia concreet sprake is van een schip, varende tussen twee plaatsen, blijft er toch nog zo'n 18% over waarbij ofwel onduidelijk is waar het schip vandaan komt of heengaat, ofwel dat er geen sprake is van een vaarbeweging. Aanvullend onderzoek kan dit percentage mogelijk nog naar beneden halen, door de bij de marginalia behorende teksten (en wellicht die ervoor en erna) inhoudelijk te bestuderen.
Als we per jaar het totaal aantal aankomende en vertrekkende schepen in de tijd uitzetten (zie grafiek) dan zien we vooral continuïteit. Ook als we dat per bestemming verder zouden detailleren, zoals bijvoorbeeld voor Ambon als bestemming. Deze grafieken roepen veel nieuwe vragen op. Waarom ontbreken bepaalde jaren in de grafiek? Is er in de loop van de tijd toch misschien een verschuiving zichtbaar in de bestemmingen van schepen in de internationale scheepvaart en handel. Welke producten kwamen waar vandaan?
Het hier vrij beschikbaar gestelde databestand (zie Excel download hier>>) kan verder historisch onderzoek naar de vroeg moderne geschiedenis van Azië ondersteunen. Het is maar een voorbeeld van wat er zoal mogelijk is met de immense hoeveelheid data die er nog in de archieven besloten ligt.
Auteur: Marco D.P. Roling MA, november 2019
